Proces narodzin vici

W sytuacji, gdy może z wyjątkiem Pavlikeni żaden z mezyjskich vici nie został dotąd w pełni odsłonięty, a nieliczne zaledwie wstępnie rozpoznane poprzez badania powierzchniowe ewentualnie wykopaliska ratownicze prowadzone na ograniczonej powierzchni, nasza wiedza o ich roli w życiu prowincji pochodzi głównie z analizy następujących danych: położenie i geograficzne rozmieszczenie vici; społeczny, narodowościowy i zawodowy skład ich mieszkańców; uprawiane w vici kulty religijne , nazwy vici, ślady różnych rolniczych, rzemieślniczych i produkcyjnych zajęć, znaleziska narzędzi i obecność budowli o specjalnym przeznaczeniu.

 Ze względu na położenie osiedli, nie posiadających praw miejskich, w obydwu mezyjskich prowincjach możemy wyróżnić następujące kategorie vici:

1. Vici w pobliżu funkcjonujących nadal lub ewakuowanych fortów oddziałów pomocniczych (np. Timacum Minus,Taliata, Sexaginta Prista),
2.  Vici położone w odległości około 2 km (= 1 leuga) od obozów legionowych (np. Ostrite Mogili , z czasem Municipium Novensium; Ostrov, z czasem Municipium Aurelium Durostorum),
3. Vici wokół stacji drogowych (mansiones) (np. Storgosia, Graničak),
4. Vici w okręgach górniczych (np. vici metalli w Sočanica, Jezero, Stojnik)
5. Vici w pobliżu centrów targowych (np. Butovo / Emporium Piretensium)
6. Vici obok centrów produkcji (np. Butovo, Pavlikeni),
7. Vici koło źródeł mineralnych, niekiedy przekształcone w małe uzdrowiska (np. Vrban),
8. Vici w pobliżu miejscowych centrów kultowych (np. Pleven / Storgosia – prawdopodobne centrum territorium Dianensium, Vicus Casianum),
9. Vici położone nad Dunajem lub na wybrzeżach Morza Czarnego (np. Vicus Amlaidina, Vicus Classicorum),
10. Vici na rozległych terenach rolniczych, często współwystępujące z willami (np. Fântânele, Prisovo, Kamen .

Osiedla należące do pierwszych pięciu kategorii miały na wpół miejski charakter i jako takie zasługiwały niejednokrotnie w pełni na miano małych miasteczek. Położenie tych osiedli względem innych jednostek osadniczych, centrów lub jednostek administracyjnych określa pełnione przez nie funkcje, jak np. handel, rzemiosło, świadczenie różnych usług, dostawa produktów rolniczych lub wyrobów rzemiosła.

na wpół miejski charakter	miasteczek

Najprawdopodobniej niektóre z vici obok ewakuowanych (może Pincum i Tricornium) lub obsadzonych ciągle fortów oddziałów pomocniczych (Dimum ?, Timacum Minus ?)

Timacum Minus	capita civitatium

pełniły poczynając od drugiej połowy I w. funkcję centrów (capita civitatium) cywilnej terytorialnej organizacji jako siedziby samorządowych lub wojskowych, rzymskich władz plemiennych terytoriów . Vici położone na obrzeżu wojskowych terytoriów w odległości około 2 km (= 1 leuga) od obozów legionowych (np. Ostrite Mogili i Ostrov) otrzymały najpóźniej na początku III w. prawa miejskie rangi municipium.

obrzeżu wojskowych terytoriów	Ostrite Mogili

Vici kategorii 5 i 6 położone na terytorium Nicopolis ad Istrum odgrywały istotną rolę nie tylko jako lokalne i regionalne centra produkcji na dużą skalę (Butovo, Pavlikeni ) ale także jako ośrodki targowe (Butovo). W pracowniach ceramicznych w Pavlikeni  pracowali nie tylko mieszkańcy osiedla ale prawdopodobnie także niewolnicy.

Nicopolis ad Istrum	Pavlikeni

Na obecnym etapie badań jesteśmy najlepiej poinformowani o osiedlach dwóch ostatnich kategorii. Ze zrozumiałych względów mieszkańcy przynajmniej niektórych  vici położonych nad Dunajem lub Morzem Czarnym zajmowali się połowem ryb, handlem i żeglugą, o czym świadczy np. nazwa jednego osiedla w Dobrudży (Vicus Classicorum) i obecność żeglarskiej korporacji (nautae universi Danuvii) w drugim (Axiopolis). Wielce wymowne są pod tym względem dwie religijne dedykacje z vicus pod Durostorum dla Merkurego, rzymskiego bóstwa handlu, i dla Wiatrów oraz Dobrego Pomuchu (Flattoribus Ventis and Bono Flanti).

Najwięcej świadectw epigraficznych dotyczy zwykłych osiedli wiejskich, które niezależnie od pochodzenia były zwykle małymi wspólnotami mieszkańców zajmujących się gospodarczym wykorzystaniem terenu należącego do wsi (terrae vici). Przeważał mieszany typ gospodarki rolniczo-pasterskiej. Tradycyjne zajęcia związane z takim typem gospodarki, w tym i uprawą zboża, znajdują wyraz nie tylko w znaleziskach narzędzi rolniczych; niektóre osiedla miały spichlerze (Mihai Bravu, Kurt Baiîr), z innych pochodzą dedykacje dla bóstw agrarnych (Silvanus Sator, Ceres, Liber Pater), a nagrobek jednego z mieszkańców Vicus Ulmetum w Dobrudży zawiera scenę orki pługiem i wypasu stada owiec.

 

 

Mieszkańcy kilku wiejskich osiedli (np. Kamen , Credinţa, Niculiţel, Vicus Ulmetum) oddawali się również rzemiosłu, uprawianemu na małą domową skalę (wyrób glinianych naczyń i ceramiki budowlanej, wytop rudy, obróbka żelaza).
Zgodnie z praktyką znaną z innych prowincji cesarstwa vici położone obok ważniejszych dróg były zobowiązane do pewnych świadczeń na rzecz utrzymania w sprawności dróg i systemu publicznej poczty (cursus publicus). Dokumentacja epigraficzna tego zjawiska w Mezji Dolnej z okresu około połowy II w. odnosi się do dobrudżańskich osiedli Chora Dagei i Laikos Pyrgos.

Geograficzne rozmieszczenie poświadczonych epigraficznie osiedli wiejskich z ich wyraźną koncentracją w Dobrudży  wydaje się świadczyć o tym, że w przeciwieństwie do pozostałych części obu mezyjskich prowincji , zapewne z większym udziałem dużej własności ziemskiej państwowej, cesarskiej i prywatnej, wsie dobrudżańskie odgrywały istotną rolę w systemie zaopatrywania wojsk rozmieszczonych wzdłuż dolnodunajskiej granicy.

Dobrudży	pozostałych części obu mezyjskich prowincji

IAUW

Bibliografia

- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- E. Čerškov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969
- E. Condurachi, Beiträge zur Frage der ländlichen Bevölkerung in der römischen Dobrudscha, Corolla memoriae E. Swoboda dedicata, Graz-Köln, 95 -104
- V.N. Dinčev, Polugradskite neukrepeni selišta prez rimskata, kâsnorimskata i rannovizantijskata epocha (I- načaloto na VII v.) v dnešnite bâlgarski zemi, Istorija 3-4, 1996, 99 -104
- V.N. Dinčev, Selata v dnešnata bâlgarska teritorija prez rimskata epocha (I – kraja na III vek), Izvestija na Nacionalnija Istoričeski Muzej 11, 2000, 185 - 218
- S. Dušanić, Aspects of Roman Mining in Noricum, Pannonia, Dalmatia and Moesia Superior, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II 6, Berlin-New York 1977, 55 - 94
- B. Gerov, Zemevladenieto v Rimska Trakija i Mizija (I-III v.), Sofia 1980
- M. Madžarov, Rimskijat pât Eskus-Filipopol. Pâtni stancii i selišta, Plovdiv 2004
- M. Mirković, Einheimische Bevölkerung und römische Städte in der Provinz Obermösien, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II 6, Berlin-New York 1977, 811 - 848
- A.G. Poulter, Rural Communities (Vici and komai) and Their Role in the Organization of the Limes of Moesia Inferior, Roman Frontier Studies 1979 (= British Archaeological Reports. Intern. Series 71 III), Oxford 1980, 729 -743
- A.G. Poulter, Cataclysm on the Lower Danube: The Destruction of a Complex Roman Landscape, N. Christie (ed.), Landscapes of Change. Rural Evolutions in Late Antiquity and the Early Middle Ages, Aldorshot 2004
- A. Suceveanu, Viaţa economică în Dobrogea romană secolele I-III e.n., Bucureşti 1977
- A. Suceveanu, Fântânele. Contribuţii la studiul vieţii rurale în Dobrogea romană Bucureşti 1998
- V. Velkov, Die Stadt und das Dorf in Südosteuropa, Actes du IIe Congrès Intern. des Études du Sud-Est Européen, Athènes 1970, 147 - 166

 Nasza wiedza o rodzajach i typach budowli wznoszonych w osiedlach (vici) różnego pochodzenia i funkcji na terenie Mezji Dolnej i Górnej jest w dużym stopniu ułomna. Pochodzi ona przede wszystkim z nielicznych wykopalisk, które w większości nie miały systematycznego, lecz tylko ratowniczy charakter. Część wiadomości zawdzięczamy także źródłom epigraficznym (inskrypcje). Kilka łacińskich i greckich napisów budowlanych z górno- i dolnomezyjskich vici wzmiankuje bowiem znajdujące się w nich budowle publiczne. Świątynie Diany, Antinousa, Terra Mater i Jowisza Dolicheńskiego są poświadczone przez napisy budowlane lub dedykacje z na wpół miejskich osiedli w Ravna - Timacum Minus , Sočanica i Jezero w Górnej Mezji i z wiejskiej osady koło Niculiţel w Dobrudży. Drugowieczna świątynia Antinousa w Sočanica  (Serbia) została odsłonięta w czasie wykopalisk. Z kolei koncentracja w jednej miejscowości kilku religijnych dedykacji poświęconych jednemu bóstwu (np. dedykacje dla bóstw wschodnich Mitry i Jowisza Dolicheńskiego w Ravna – Timacum Minus) lub wzmianka w napisie o stowarzyszeniu religijnym (np. w Butovo i Vicus Clementianensis) pozwala też niekiedy domyślać się obecności w osiedlu świątyni lub kaplicy.

Ravna - Timacum Minus	Sočanica (Serbia)

Najwięcej przebadanych budowli i inskrypcji wzmiankujących budowane lub odbudowywane w vici obiekty publiczne pochodzi z dobrudżańskiej części Mezji Dolnej (dziś Rumunia), znacznie mniej z Górnej Mezji, natomiast z Równiny Naddunajskiej (dziś Północna Bułgaria) nie mamy jak dotąd praktycznie prawie żadnych źródeł. W trzech vici położonych na terenie Dobrudży poświadczone są epigraficznie trzy obiekty publiczne: auditorium – sala zebrań w vicus Quintionis na terytorium wiejskim Histrii, w której zapewne zasiadali nie tylko wybieralni urzędnicy (magistri vici) ale i inni przedstawiciele mieszkańców (veterani et cives Romani et Bessi consistentes) osiedla o najwyraźniej quasi- czy premunicypalnej organizacji ; balineum – łaźnia w vicus Petra w centralnej części północnej Dobrudży, wzniesiona przez vicani Petrenses “dla zdrowia ich ciała” (causa salutis corporis); abitorion w Carnaruf koło Histrii – obiekt o nieznanej funkcji, określany przez niektórych badaczy jako szalet. Zgodnie z tekstem napisu z Sinoe – Casapchioi (vicus Quintionis) tamtejsze auditorium zostało odbudowane za Antonina Piusa (138-161 A.D.), czyli w pierwotnym stanie funkcjonowało już wcześniej.

 Żadnej z budowli wzmiankowanej przez napisy z II i III w. z Dobrudży nie udało się dotąd odsłonić. Możemy się jednakowoż domyślać, że wioskowe sale zebrań, tam gdzie one istotnie były, nie różniły się chyba bardzo od budowli D w rzymsko-geckim osiedlu Teliţa-Amza, w północnej części Dobrudży.

Budynek miał powierzchnię ponad 130 m² i składał się we frontowej części z dwóch małych pomieszczeń symetrycznie położonych po obu stronach wejścia; całą tylną część zajmowało duże, prostokątne pomieszczenie o wymiarach 7,15 x 9,70 m, podzielone także symetrycznie dwoma rzędami podpór (kolumn ?), po trzy w każdym, na trzy nawy. W szerokim na 3,20 m wejściu odkrywcy domyślają się obecności kolumn. Posadzka w budynku D z Teliţa-Amza była wyłożona kamieniami.

 Podobnie jak w innych nadgranicznych prowincjach europejskiej części cesarstwa tak zapewne i nad dolnym Dunajem w na wpół miejskich vici położonych w pobliżu fortów oddziałów pomocniczych łaźnie były swego rodzajem kanoniczną strukturą. Napisy z Ruse w Bułgarii i z Karataš w Serbii donoszą o takich budowlach w Sexaginta Prista i Diana Cataractarum. Dwie łaźnie były badane w trakcie wykopalisk w Ravna (Timacum Minus) i jedna w Donji Milanovac (Taliata). Nie wiemy niestety, jak często także w środowisku wiejskim mezyjskie vici miały podobne obiekty użyteczności publicznej. Być może wodociągi z glinianych rur, takie jak np. stwierdzone w Pavlikeni, doprowadzały wodę także do skromnych wioskowych balinea.

Ravna (Timacum Minus)	Pavlikeni

 Odkryte dotąd domostwa dzielą się na kilka typów. Najskromniejsze to chaty typu półziemianek, podobne do tzw. Grubenhäuser z końca okresu żelaza. W kilku dobrudżańskich vici te jednopomieszczeniowe, zwykle owalne, ale niekiedy też prostokątne i trapezoidalne obiekty mieszkalne mają powierzchnię od 9 do 20 m²; w Teliţa-Amza tworzyły one w I i na początku II w. małe grupy po dwie lub trzy chaty, a ich skupiska dzieliła odległość około 50 m.

Chaty w Teliţa-Amza są zagłębione w ziemię na głębokość do kilkudziesięciu centymetrów. Jeśli w centrum znajdował się masywny słup, ich stożkowy dach wspierał się na niskich ściankach; tam, gdzie nie było słupa, domostwo przypominało wyglądem zwykły szałas. Wewnętrzne struktury obejmowały jamy zasobowe, ziemne platformy (do spania ?) i paleniska. Paleniska znajdowały się też niekiedy na zewnątrz chat.

  Strabon, Pliniusz i Ptolemeusz sytuują pośród innych ludów w I w. n.e. we wschodniej części Mezji   Troglodytów (Troglodytae, Troglodytai). Jeśli wierzyć wyliczonym autorom starożytnym i etymologii wspomnianej nazwy, to należałoby przyjąć, że przynajmniej sezonowo część miejscowej ludności mieszkała także w grotach, co zresztą jest stwierdzone archeologicznie dla okresu przedrzymskiego. Niewykluczone jednak, że nazwa ta odnosi się do ludzi mieszkających jeszcze na początku okresu rzymskiego w ziemiankach, wyciętych w lessie.

 W II i III w. n.e. mieszkańcy osiedli w Dobrudży i na Równinie Naddunajskiej mieszkali na ogół w częściowo murowanych zagrodach czyli domostwach typu farm. W położonym na wiejskim terytorium greckiej kolonii Histria osiedlu Fântânele możemy nawet prześledzić ewolucję jednego domostwa.

Przed zniszczeniami z końca II w. domostwo α było prostokątnym budynkiem o wymiarach 13,70 x 6,70 m, złożonym z podwórca (a) i dwóch małych pomieszczeń (b, c). Być może część podwórca zajmował portyk z dachem wspartym na kamiennych kolumnach; znaleziono, niestety nie in situ, osiem małych wapiennych baz kolumn, dwa fragmenty trzonów i jeden kapitel. Rolę aneksu gospodarczego pełnił chyba obiekt usytuowany koło południowo-wschodniego narożnika, z którego zachowały się zaledwie dwa krótkie odcinki murów. Prawdopodobna obecność portyku w domostwie α pierwszej fazy (ok. 150 r. n.e.) jest zdaniem odkrywcy świadectwem wpływu architektury domu hellenistycznego.

W fazie II domostwo α rozrosło się do wymiarów 30 x 11,75 m. Składało się wtedy z czterech wyraźnie wydzielonych korpusów. Do części mieszkalnej doszło duże pomieszczenie (g) pełniące funkcję kuchni i być może też jadalni, natomiast część gospodarczą tworzył przede wszystkim na wpół otwarty podwórzec (h) i mały skład ? (i).

W tym samym mniej więcej czasie położone blisko siebie budynki w osiedlu Kurt Baiîr koło miejscowości Slava Cercheză w centralnej części północnej Dobrudży były jednoczłonowymi, prostokątnymi obiektami o powierzchni 85 i 147 m².

Pomieszczenia o przeznaczeniu mieszkalnym i gospodarcz ym, od jednego do trzech, w tylnej części, były poprzedzone od frontu rodzajem podłużnej galerii. W okazałym wejściu do jednego budynku znajdowały się dwie kolumny. Dwa budynki zostały z czasem połączone małym pomieszczeniem (e) w jeden zespół, do którego należał także, ale jako odrębny obiekt, wyłożony kamiennymi płytami prostokątny spichlerz.

Na Równinie Naddunajskiej plan podobny do wyżej opisanego wykazują niektóre domostwa w osiedlu koło willi w Pavlikeni, wyspecjalizowanym w produkcji ceramiki naczyniowej, i chyba też w częściowo przebadanym osiedlu Kamen, oba na terytorium wiejskim Nicopolis ad Istrum. Większość budowli znanych z terenu obecnej północnej Bułgarii i łączących w jednym obejściu funkcje mieszkalne i gospodarcze przypomina jednak bardziej wille-farmy z dużym, otwartym dziedzińcem, wokół którego znajdowały się w amfiladzie prostokątne pomieszczenia. Za typową można uznać zagrodę z Prisovo, w osiedlu położonym na południe od Nicopolis ad Istrum.

 

Budowla zajmowała powierzchnię 22,5 x 24 m i oprócz podwórca z prawdopodobnym portykiem na północnej stronie, składem (4) i oprócz wnętrz o przeznaczeniu mieszkalnym (2, 3, 6) i gospodarczym (1, 7, 9, 10) zawierała także ogrzewane hypokaustycznie pomieszczenie łaziebne (5). Podobną instalację znajdujemy również w największym, podobnym do willi budynku w osiedlu nad Vârbovska Reka w Pavlikeni.

 Łączna powierzchnia stanowisk kryjących resztki wiejskich osad w północnej Bułgarii i Dobrudży jest dość znaczna i nierzadko wynosi około 10 lub nawet więcej hektarów. Dadzą się wyróżnić wsie położone wzdłuż drogi (ulicówki) jak np. w Fântânelei osady o rozproszonej zabudowie, jak np. w Kamen. Analogie z terenu położonej po sąsiedzku prowincji Tracji wydają się podpowiadać, że komponentem łączącym były wspólne, kurhanowe cmentarzyska i niekiedy chyba również małe okręgi kultowe. Sanktuaria, tam, gdzie one rzeczywiście były (np. koło Vicus Casianum), znajdowały się na dość odległych obrzeżach wsi. Takimi są stanowiska z resztkami zabudowy wiejskiej w Goljama Brestnica (Longinopara ?), Prisovo, Gorsko Ablanovo, Niculiţel, Teliţa-Amza, Sarichioi i Sveti Nikola.

Fântânele	Kamen

IAUW

 

Bibliografia

- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- V.H. Baumann, Aşezări rurale antice în zona gurilor Dunării. Contribuţii arheologice la cunoaştera habitatului rural (sec. I-IV p. Chr.), Tulcea 1995
- V.H. Baumann, Noi săpături de salvare în aşezarea rurală antică de la Teliţa-Amza, jud. Tulcea, Peuce 1 (14), 2003, 155 - 181
- I. Cârov, Edin rimski vikus kraj selo Kamen, Izvestija na Istoričeski Muzej – V. Târnovo 12, 1997, 124 -133
- E. Čerškov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd 1969
- E. Čerškov, Municipium DD kod Sočanice, Beograd 1970
- V.N. Dinčev, Selata v dnešnata bâlgarska teritorija prez rimskata epocha (I – kraja na III vek), Izvestija na Nacionalnija Istoričeski Muzej 11, 2000, 185 - 218
- A. i C. Opaiţ, T. Bănică, Das ländliche Territorium der Stadt Ibida (2.-7. Jh.) und einige Betrachtungen zum Leben auf dem Land an der unteren Donau, Die Schwarzmeerküste in der Spätantike und im frühen Mittelalter, Wien 1992, 103 -112
- P. Petrović, Inscriptions de la Mésie Supérieure. III 2. Timacum Minus et la Vallée du Timok, Beograd 1995
- A. Suceveanu, Fântânele. Contribuţii la studiul vieţii rurale în Dobrogea romană Bucureşti 1998
- B. Sultov, Edna villa rustica kraj s. Prisovo V. Târnovski okrâg, Izvestija na Okrâžnija Muzej V. Târnovo, 2, 1964, 49-64

Jedyne znane nam dotąd lepiej wczesnorzymskie obiekty (I i początek II w. n.e.) z terenu Mezji to półziemianki (Grubenhäuser) w osiedlu Teliţa-Amza w Dobrudży. Były one wzniesione z nietrwałych materiałów, a mianowicie z drewna, gałęzi i gliny. Zarówno materiał jak i sposób konstrukcji nie różni się od obiektów mieszkalnych ludności mieszkającej pod koniec okresu żelaza po obu stronach dolnego biegu Dunaju. Były dwa rodzaje chat: z centralnie umieszczonym słupem i bez niego. W obu przypadkach wszystkie chaty były zagłębione do kilkudziesięciu cm pod powierzchnię gruntu. Centralny słup był wykonany z pnia drzewa, natomiast mniejsze słupki na obwodzie chaty tworzyły szkielet ścianek wykonanych z plecionki. Małe zagłębienia w chatach bez ścianek są pozostałością stożkowej konstrukcji dachu wykonanego ze słomy, trzciny lub gałęzi, uszczelnionych gliną. Podobny dach, wsparty jednakowoż na słupie, przykrywał chaty z niskimi ściankami.

Osady w Teliţa-Amza i Prisovo, które na początku, pod koniec okresu żelaza, były prawdopodobnie bardzo skromnymi wioseczkami miejscowej ludności z chatami o wyglądzie szałasów, rozwinęły się z czasem, w II i na początku III w. w osady o zorganizowanej zabudowie z co najmniej kilku dużymi domostwami. Takimi vici były około 200 r. także osiedla w Fântânele  i Kamen . Nie różniły się one chyba wtedy bardzo swą fizjonomią od osad wyrosłych w II w. na terenie majątków wokół willi, jak np. w Pavlikeni .

Prisovo	szałasów	Fântânele	Kamen Prisovo	Pavlikeni

Wyrazem zmian w technikach i materiałach budowlanych było najpierw m.in. coraz częstsze użycie kamienia zarówno w posadzkach niektórych budynków lub pomieszczeń gospodarczych jak i jako ważnego budulca w murach fundamentowych, potem także oprócz cegieł suszonych na słońcu także cegieł i dachówek wypalanych w stosunkowo wysokiej temperaturze. Znamienne wydaje się w tym kontekście, że kamień jako materiał budowlany pojawił się w I i na początku II w. nawet w półziemiankach, wznoszonych zasadniczo z drewna, gałęzi i gliny. W osiedlu Sarichioi, w północno-wschodniej Dobrudży, z kamienia były wykonane podpory dachu w wejściach do tamtejszych Grubenhäuser.

Pod koniec II i na początku III w., w Dobrudży nawet około połowy II w., domostwa o wyglądzie zagród-farm w mezyjskich, wioskowych vici stały na kamiennych fundamentach, wznoszonych zwykle do niewielkiej wysokości 20 do 30 cm jako swego rodzaju cokół bezpośrednio na powierzchni gruntu. Łamane kamienie lokalnego piaskowca, wapienia lub gliniastych łupków były prawie niezmiennie łączone ziemią. Być może pod wpływem zromanizowanej już wcześniej w dużym stopniu architektury willowej, także i w niektórych vici pod nośne mury większych domostw robiło się zagłębione w ziemi nawet do 50 cm fundamenty kamienne (np. w Prisovo).

W kilku przypadkach stwierdza się również użycie zaprawy wapiennej lub obecności w materiale wiążącym niewielkiej ilości wapna (vicus Petra w Dobrudży, Kamen i Prisovo na Równinie Naddunajskiej), które poddawano procesowi odpowiedniego przygotowania, o czym świadczy np. kwadratowa jama z ponad 4 m³ wapna, znaleziona w odległości 9 m od odsłoniętego w Prisovo domostwa. Grubość ścian nośnych wynosiła od 0,50 - 0,65 m i 0,80 m (wyjątkowo w Kamen), działowych zaś około 0,45 m. Niskie fundamenty kamienne lub cokoły dźwigały mury wykonane albo z cegły suszonej albo w szalunkach z ubitego lessu lub gliny, albo też solidnie z grubej plecionki.

w Prisovo domostwa	Kamen	Prisovo

W cokole jednej ze ścian działowych w Prisovo użyte były prostokątne cegły z kilkucentymetrowymi zagłębieniami przeznaczonymi do stabilnego osadzenia w nich pionowych elementów drewnianego szkieletu ściany. Tak wykonane mury były w stanie utrzymać nie tylko dach z trzciny, słomy lub gałęzi powleczonych gliną lecz również cięższy dach z wypalonych dachówek grubości zwykle około 2,5 cm. W użyciu były zarówno płaskie, listwowe dachówki typu tegulae cum marginibus jak i lekko wygięte dachówki typu lakońskiego.

 

Dachówki sięgały szerokością od 27 do 39 cm, długością od 43 do 69 cm. Odpowiednio długie były też łączące je od góry zwykle półcylindryczne gąsiory (imbrices względnie kalipteroi, jeśli zwać je po grecku). Średnica tych dachówek wynosiła od 12 do 18 cm. Dokonana pod wpływem rzymskim, a w regionie nadmorskim także greckim, prawdziwa rewolucja techniczna w materiałach budowlanych znajduje również odzwierciedlenie w powszechnym użyciu w drewnianej konstrukcji dachów kutych gwoździ żelaznych. Ich długość wynosiła od 6,5 do 18 cm.

Pavlikeni	Prisovo

Wypalane, kwadratowe i prostokątne cegły znajdowały zastosowanie w systemie hypokaustycznego ogrzewania (Prisovo, Pavlikeni), w obudowie pieca do (?) ogrzewania (Fântânele) i w posadzce (Kamen). Ich długość nie przekraczała 34, szerokość 17 cm a grubość zwykle oscylowała wokół 4 cm. Wymiary cegieł nie trzymały się sztywno rzymskich norm opartych na stopie = 0,296 m i nawiązywały częściej do greckich standardów liniowych. Cegły, z których zbudowane były słupki (pilae) podtrzymujące posadzkę (suspensura) nad hypocaustum w Prisovo, sięgały grubością 8 cm. W Pavlikeni ciepłe powietrze krążyło w hypocaustum między pionowo stojącymi rurami wodociągowymi, które były na tyle mocne, że znakomicie zastępowały ceglane podpory pod wspartą na nich posadzką.

Pomieszczenie 5 w podobnym do willi budynku w Prisovo miało także ogrzewane ściany. Ogrzewaną ścianę wewnętrzną z płyt ceramicznych oddzielały od kamiennych ścian zewnętrznych szpulkowate, ceramiczne elementy, przytwierdzone za pomocą żelaza uformowanego na kształt litery T.

W kilku dobrudżańskich osiedlach (Târgusor, vicus koło Capidava i Rasova-La Pescărie) położnych stosunkowo niedaleko limesu na Dunaju a na Równinie Naddunajskiej w Butovo a także w przekształconym w Municipium Novensium vicus w Ostrite Mogili znaleziono cegły i dachówki opatrzone stemplami wojskowych wytwórni, co ewentualnie może korespondować z zamieszkiwaniem wielu vici przez wysłużonych żołnierzy II7PL-html, poświadczonym inskrypcjami i znaleziskami wojskowych dyplomów.

 

Około 200 r. niektórzy mieszkańcy mezyjskich vici mieszkali w domach o stosunkowo wysokim standardzie, przypominającym nierzadko wille, którym niewątpliwie starali się dorównać. Świadczą o tym znaleziska fragmentów malowanego tynku z Prisovo, marmurowych elementów wystroju z Izvorul Mare i Capul Tuzla, kamiennych baz i trzonów kolumn z Fântânele, Kurt Baiîr koło Slava Cercheză, Ivrinezu Mic, czy szkła okiennego z Fântânele. W niektórych vici oprócz studzien i obudowanych źródeł niewątpliwie funkcjonowały lokalne systemy doprowadzania wody glinianymi a czasem również, jak np. w Botevo na pograniczu między Dolną a Górną Mezją, ołowianymi rurami.

domach o stosunkowo wysokim standardzie	rurami

IAUW

 

Bibliografia

- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- V.H. Baumann, Aşezări rurale antice în zona gurilor Dunării. Contribuţii arheologice la cunoaştera habitatului rural (sec. I-IV p. Chr.), Tulcea 1995
- V.H. Baumann, Noi săpături de salvare în aşezarea rurală antică de la Teliţa-Amza, jud. Tulcea, Peuce 1 (14), 2003, 155 - 181
- I. Cârov, Edin rimski vikus kraj selo Kamen, Izvestija na Istoričeski Muzej – V. Târnovo 12, 1997, 124 -133
- V.N. Dinčev, Selata v dnešnata bâlgarska teritorija prez rimskata epocha (I – kraja na III vek), Izvestija na Nacionalnija Istoričeski Muzej 11, 2000, 185 - 218
- A. i C. Opaiţ, T. Bănică, Das ländliche Territorium der Stadt Ibida (2.-7. Jh.) und einige Betrachtungen zum Leben auf dem Land an der unteren Donau, Die Schwarzmeerküste in der Spätantike und im frühen Mittelalter, Wien 1992, 103 -112
- A. Suceveanu, Fântânele. Contribuţii la studiul vieţii rurale în Dobrogea romană Bucureşti 1998
- B. Sultov, Edna villa rustica kraj s. Prisovo V. Târnovski okrâg, Izvestija na Okrâžnija Muzej V. Târnovo, 2, 1964, 49 - 64

 Vicus najlepiej poświadczony jest w Moesia Inferior, w tym głównie w Dobrudży. Ta duża częstotliwość występowania świadectw stanowi nawet o pewnej specyfice tej prowincji. Z Mezji Górnej podobne świadectwa są sporadyczne, co nie oznacza oczywiście, że nie było ich dużo więcej. Taki jest jednak stan zachowania źródeł. Dlatego też poniższe rozważania, jeśli chodzi o kulty religijne mieszkańców vici, zdecydowanie dotyczą Mezji Dolnej.

Moesia Inferior	Dobrudży

Znaczna część zachowanych dedykacji ma charakter całkowicie oficjalny. Wystawcami są albo urzędnicy vicus (z reguły magistri), albo też określone grupy mieszkańców (wszyscy mieszkańcy ?) danego vicus z inicjatywy swoich urzędników. Przejawiało się to w określeniach cives Romani consistentes (osadnicy z obywatelstwem rzymskim), veterani et cives Romani consistentes  (osadnicy wojskowi i osadnicy z obywatelstwem rzymskim), lub też veterani et cives Romani et Lai/Bessi consistentes (osadnicy wojskowi i osadnicy z obywatelstwem rzymskim oraz Lai i/lub Bessi), vicani (mieszkańcy vicus) czy Viconovenses (mieszkańcy Vicus Novus). Niemniej nie brakuje też inskrypcji, których fundatorami były osoby prywatne, występujące z własnej inicjatywy.

 Wśród czczonych bóstw na pierwsze miejsce wysuwa się Jowisz (Juppiter Optimus Maximus). Jeśli weźmie się pod uwagę „urzędowość” napisów, to uznać należy to za zjawisko całkowicie naturalne. Jowisz był symbolem państwa rzymskiego, manifestacje religijne ku jego czci były więc przejawem lojalizmu państwowego. Zarazem, jak można sądzić, podkreślały pozycję prawną i polityczną ludności napływowej w porównaniu z autochtoniczną. Obok Jowisza stosunkowo rzadko pojawia się (cztery dedykacje z Vicus Ulmetum, trzy z Vicus Secundini, po jednej z Vicus Celeris, Turris Mucaporis, Vicus Tautiomosis), co zaskakuje, Junona (Iuno Regina). Ani razu nie występuje Minerwa, trzecia z grona bóstw kapitolińskich. Być może wyraźny akcent na kulcie Jowisza wiązał się z kultem osoby panującego, którego identyfikacja z Jowiszem nasuwać się mogła sama przez się. Trzeba bowiem podkreślić, że zasadnicza część zachowanych inskrypcji dedykowana była Jowiszowi (i ewentualnie Junonie) „za pomyślność” (pro salute) panującego cesarza (dwie dedykacje z Vicus Trullensium, po jednej z Vicus Ulmetum, Quintionis, Secundini).

 Jowisz występuje także w towarzystwie innych bóstw. W Vicus Quintionis utożsamiony został z Baalem Dolicheńskiem jako Iuppiter Dolichenus. W Vicus Ulmetum towarzyszy mu Silvanus, który, zdaje się, cieszył się tutaj szczególną popularnością. Także w Ulmetum Jowisz pojawia się w towarzystwie Herkulesa. W Giridava jedno votum zaadresowane zostało do Jowisza Najlepszego i Największego oraz wszystkich innych bogów i bogiń razem wziętych. Z Topalu w Dobrudży, gdzie lokalizowany jest antyczny vicus o nieznanej nam nazwie, Jowisz występuje w towarzystwie Junony  i Ceres Frugifery. Ta sama bogini (Ceres Frugifera) wymieniona jest w inskrypcji z Tropaeum Traiani wraz z Jowiszem, Herkulesem z przydomkiem Invictus i z Liber Pater.

 Bóstwa występujące „samodzielnie”, tj. bez łączenia ich kultu z Jowiszem i ewentualnie z Junoną, należą do rzadkości. Nie dziwi fakt czczenia Libera (Liber Pater), bóstwa rolniczego, identyfikowanego z Dionizosem (Bachusem). Z Troesmis znamy ołtarz dedykowany Jowiszowi i Liber Pater (Dionizosowi), podobnie w Tropaeum Traiani: w jednej inskrypcji Liber Pater wymieniony jest obok Jowisza wraz z Herkulesem i Ceres, w drugiej zaś samodzielnie. Oczywiście z kręgiem Liber Pater należy także łączyć pomniki ku czci Ceres (Ceres Frugifera). Niewątpliwie w bliskości pozostawał kult Silwana, patrona przede wszystkim lasów, ale także pól i pastwisk. W Vicus Ulmetum poświadczone jest stowarzyszenie (cultores) jego czcicieli z przydomkiem „siewca” (Sator) i Sanctus. Collegium Silvani funkcjonowało również w Neatârnea w centralnej Dobrudży. Ślady kultu tego bóstwa znajdujemy także w Vicus Quintionis, gdzie występuje wespół z Nimfami.

Herkules występuje często w towarzystwie Jowisza, ale nie brak również dedykacji odnoszących się tylko do jego osoby. Z vicus w okolicach Durostorum pochodzi napis ku czci Merkurego z przydomkiem Sanctus. Tu także wzniesiono okazjonalny, jedyny w swoim rodzaju, ołtarz wotywny Pomyślnym Wiatrom i Dobremu Podmuchowi. W jednym przypadku pojawia się także Mitra, jako Deus Bonus Mithra, podobnie Diana - jako Diana Optima.

Kult bóstw trackiego pochodzenia, jak np. Herosa Trackiego, Sabaziosa czy Megas Theos, jest poświadczony głównie przedstawieniami na małych płytkach wotywnych, znanych z licznych stanowisk kryjących lub prawdopodobnie kryjących pozostałości vici w Dobrudży, północnej Bułgarii ale także i w Serbii. Z poświadczonych epigraficznie i zlokalizowanych vici znamy tylko dwie dedykacje dla Herosa Trackiego. Pierwsza to napis z Vicus Trullensium, druga z Vicus Ulmetum. W trackim sanktuarium wiejskim w V. Târnovo-Dâlga Lâka, na południe od Nicopolis ad Istrum, znaleziono ostatnio marmurową płytkę wotywną przedstawiającą Jeźdźca Trackiego i noszącą grecką dedykację dla Herosa. Dowiadujemy się z niej, że votum zostało dedykowane przez osiedle (kome) o trackiej nazwie Theolopara.

Ludność trackiego pochodzenia, jak Bessi i Lai w dobrudżańskich vici Ulmetum, Secundini i Quintionis, dążyła jednocześnie do pełnej asymilacji (przynajmniej w oficjalnych manifestacjach religijnych) do identyfikowania się z szeroko rozumianą rzymskością. Świetnym przykładem są ołtarze wotywne z Vicus Quintionis, wznoszone regularnie 13 czerwca, z okazji obchodzonych przez ich mieszkańców italskiego święta Rozaliów.

 

 

Bibliografia

- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- I. Cârov, Niakoi aspekti na kulta kâm Trakijskija Konnik v regio Nicopolitana, Izvestija na Istoričeski Muzej – V. Târnovo 14, 1999, 78 - 87
- B. Gerov, Zemevladenieto v Rimska Trakija i Mizija (I-III v.), Sofia 1980
- E. Čerškov, Municipium DD kod Sočanice, Beograd 1970
- T. Gerasimov, Edin chram na Trakijskija bog-konnik pri s. Lesičeri, Târnovsko, Studia in honorem K. Škorpil, Sofia 1961, 245 - 253
- Z. Gočeva, M. Oppermann, Corpus Cultus Equitis Thracii, II1, II2, Leiden 1981, 1984
- G. Kacarov, Thrake (Religion), Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, VI A, Stuttgart 1936, 472 - 551
- G. Kacarov, Die Denkmäler des Trakischen Reitergottes in Bulgarien (Dissertationes Pannonicae II 14), Budapest 1938
- K. Konstantinov, Trakijsko svetilište pri s. Draganovec, Târgoviško. Trakijski svetilišta. Trakijski pametnici (Monumenta Thraciae antiquae), II, Sofia 1980
- D. Ovčarov, Trako-rimsko selište i svetilište na Apolon pri s. Gorno Ablanovo, Târgiviško, Archeologija 14, 1972, 46 - 55
- P. Petrović, Inscriptions de la Mésie Supérieure. III 2. Timacum Minus et la Vallée du Timok, Beograd 1995
- A. Suceveanu, Fântânele. Contribuţii la studiul vieţii rurale în Dobrogea romană Bucureşti 1998
- A. Suceveanu, Al. Zahariade, Un nouveau vicus sur le territoire de la Dobroudja romaine, Dacia 30, 1986, 109 - 120
- J. Todorov, Paganizmât v Dolna Mizija (prez pârvite tri veka sled Christa), Sofia 1928

 

  Mimo swej fragmentaryczności obr az mezyjskich miasteczek i wsi, jaki wyłania się z analizy dostępnych danych, wydaje się bardzo swojski i dobrze ilustruje kulturotwórczą rolę cesarstwa rzymskiego w jego wschodnio- i środkowoeuropejskich prowincjach. Z różnych względów urbanizacja regionu północnobałkańskiego o zdecydowanie pasterskim modelu gospodarczym przed przybyciem Rzymian miała znacznie bardziej ograniczoną skalę aniżeli np. w Pannonii czy Noricum (dziś Węgry i Austria); awans cywilizacyjny na rozległych obszarach współczesnej Serbii, Bułgarii i rumuńskiej Dobrudży w pierwszych wiekach n.e. polegał przede wszystkim na wprowadzeniu i promocji nowych na tym terenie form osadnictwa typu wiejskiego. Ogromna rola w tym procesie, stymulowanym najwyraźniej przez prowincjonalną administrację rzymską, przypadła zarówno osiedlom wiejskim jak i osiedlom o miejskiej lub na wpół miejskiej fizjonomii, które nie do poznania zmieniły pejzaż i gospodarcze oblicze znacznej części mezyjskich prowincji. Okazało się nagle, że rozległe krainy nad dolnym Dunajem, nawet po osadzeniu na nich w I w.n.e. barbarzyńców, przesiedlonych przez Rzymian spoza terenu cesarstwa w dużych grupach plemiennych, były w stanie przyjąć wielu nowych osadników np. z przeludnionych wybrzeży Azji Mniejszej, i stworzyć im atrakcyjną perspektywę rentownych poczynań gospodarczych i niemal wszechstronnego rozwoju. Korzystali na tym wszyscy, w tym także i państwo, bo odpowiednio opodatkowana ludność prowincji zapewniała nie tylko jej pełną, gospodarczą samowystarczalność ale i gwarantowała także bezpieczeństwo dostaw zaopatrzenia dla rozlokowanej na granicy wielotysięcznej armii.

W geograficznych i klimatycznych warunkach życia w mezyjskich prowincjach vici i komai oferowały najwyraźniej atrakcyjną alternatywę wobec miast. Świadczy o tym wyraźnie skład ludnościowy wielu miasteczek i wsi, w których oprócz Traków, przesiedlonych z południa dzisiejszej Bułgarii już u zarania rzymskiej obecności nad dolnym Dunajem, i Getów, zarówno miejscowego pochodzenia jak i przesiedlonych zza Dunaju w I w. n.e., mieszkali liczni weterani i cywilni przybysze z greckojęzycznych terenów cesarstwa. Jeśli o obliczu kulturowym zachodnich prowincji cesarstwa decydowały przede wszystkim miasta, dla których wille i vici były elementami zaplecza gospodarczego, to nad dolnym Dunajem zdecydowanie większą rolę miały osiedla wiejskie, przestrzennie bardziej oddalone od miast i twierdz legionowych niż np. w prowincjach germańskich czy w Brytanii. W dwu- lub trzyjęzycznych (greka, łacina, geto-tracki język) lokalnych społecznościach quasi-municypalnych osiedli zacierały się stopniowo etniczne różnice ich mieszkańców, przyczyniając się wraz z nową mentalnością i nowym, w znacznym stopniu ś wiatopoglądem i systemem wartości do formowania wspólnej, prowincjonalnorzymskiej kultury w wydaniu mezyjskim. Jeśli dla weteranów i innych przybyszów z bardziej zaawansowanych kulturowo obszarów cesarstwa, osiedlonych w mezyjskich vici, były one przede wszystkim miejscem realizacji ich planów rodzinnych lub bogacenia się, to dla miejscowych także miejscem edukacji językowej, ekonomicznej, technicznej, w dziedzinie samorządności i różnych form organizacji życia społecznego, kulturalnego i religijnego. Specyfika tych społeczności w obrębie kulturowej wspólnoty północnych prowincji cesarstwa polegała na dużym udziale greckojęzycznego żywiołu i dużej rozmaitości form życia społecznego.