Jeśli nie liczyć greckich miast nad Morzem Czarnym, które także miały status civitates, to w obu mezyjskich prowincjach (Mezja Górna i Dolna), pozostałe, plemienne civitates poświadczone są zaledwie śladowo. Sytuację plemienną z początków panowania rzymskiego najpełniej odzwierciedla przekaz Pliniusza Starszego (Hist. Nat. III 149) z 70-tych lat I w.: „Z Pannonią łączy się prowincja o nazwie Mezja, która rozciąga się w dół biegu Dunaju poczynając od ujścia wspomnianej wyżej rzeki (Sawy) aż do Morza Czarnego. W prowincji tej są Dardanowie, Celegerowie, Tryballowie, Timakowie, Mezowie, Tracy i Scytowie koło samego Morza Czarnego” (Pannoniae iungitur provincia, quae Moesia appellatur, ad Pontum usque cum Danuvio decurrens. incipit a confluente supra dicto. in ea Dardani, Celegeri, Triballi, Timachi, Moesi Thraces Pontoque contermini Scythae). O wiele ogólniej o ludach zamieszkujących obie Mezje mówi w II w. Ptolemeusz (III 9,2). Wymienia on Tricornenses w pobliżu dzisiejszego Belgradu, Moesi nad rzeką Ciabrus, Picenses na wschód od Viminacium (dziś Kostolac Serbii) oraz Dardanów w pobliżu granicy Górnej Mezji z Macedonią. Na wschód od Mezów wylicza Dimenses, Appiarenses, Utenses, z którymi należy wiązać odpowiednio miejscowości Dimum, Appiaria i Utus, w pobliżu Odessos i Dionysopolis lokuje plemię (civitas ?) Krobyzów, w Dobrudży zaś Troglodytów i Peucynów.

Ani Pliniusz Starszy, ani Ptolemeusz nie dostarczają nam informacji o prawnej formie organizacji plemion. Możemy tylko przypuszczać, że jest to echo organizowania prowincji według podziału etnicznego, tj. na civitates peregrinae. Z Ptolemeuszowego sformułowania „Ratiaria Mezów” (III 9, 3) czy „Oescus Tryballów” (III 10, 5) nie wynika bowiem, czy jest to jednoczesne określenie statusu prawnego. Lepszym dowodem są późniejsze municipia Celegerorum w Pannonii i Dardanorum w Mezji Górnej, które wykształciły się z terytoriów tych plemion.  W sukurs przychodzą również dokumenty epigraficzne, niestety też skąpe. Najważniejsza w tym wypadku jest znana inskrypcja Gajusza Bebiusza Attykusa, centuriona rangi primipilus w legionie V Macedonica, który był zarazem praefectus civitatium Moesiae et Treballiae. Jego działalność w Mezji przypada zapewne na schyłek panowania Tyberiusza (14 – 37 r.). Ośrodkiem administracyjnym (stolicą) civitas Moesiae była Ratiaria, a civitas Treballiae Oescus. W późniejszym okresie nie słyszymy o istnieniu żadnej z tych civitates. Nie można jednak wykluczyć, że funkcjonowały nadal, mimo podniesienia Ratiarii i Oescus do rangi miast rzymskich (coloniae). Dotyczy to także wymienionych przez Pliniusza i Ptolemeusza plemion, które zresztą ukrywać się mogą w okresie późniejszym pod zbiorowym określeniem Thraces, jak np. w akcji rozgraniczenia terytorium miasta Odessos (dziś Warna) od posiadłości plemienia (plemion ?) Traków: f(ines) terr(ae) Thrac(um) i f(ines) terr(ae) Odess(itanorum). Fakt przetrwania niektórych z wymienionych przez Ptolemeusza civitates potwierdzają, jak można przypuszczać, miejscowości, których nazwy utworzono „odplemiennie”: Dimum, Utus, Appiarii. Dotyczyć to może szczególnie Dimum, które najprawdopodobniej było główną miejscowością civitas Dimensium, położoną na wschód od colonia Oescus. Lista pretorianów z roku 241 zawiera aż 16 imion żołnierzy, pochodzących z regio (= civitas ?) Dimensis. Wymieniona w inskrypcji z końca IV w. civitas Naissatum jest po prostu, jak sądzę, innym określeniem miasta i nie ma nic wspólnego z pojęciem civitas plemiennej. 
W południowej części Dobrudży, niedaleko Adamklissi (Tropaeum Traiani), zlokalizowano, dzięki zachowanej inskrypcji, civitas Ausdecensium. Ausdecenses przesiedleni zostali do Dobrudży z terenów Rodopów w Tracji, gdzie znajdowały się ich pierwotne siedziby, u schyłku I wieku przed Chr., wraz, jak się przypuszcza, z Bessami (Bessi) i Laiami (Lai). Inskrypcja dotycząca ich civitas pochodzi z okresu namiestnictwa w Mezji Dolnej Helwiusza Pertynaksa (176-177 r.). Jest o tyle interesująca, iż mówi o delimitacji terytoriów należących do Ausdecenses i do (bliżej nieokreślonych) Daków.
Niewykluczone, że status civitas miała również ludność mieszkająca w Capidava i okolicy. To samo odnieść możemy do Montany w zachodniej części prowincji. Od pewnego czasu funkcjonuje w literaturze przedmiotu teza, iż również Troesmis, przed otrzymaniem praw miasta rzymskiego (municipium), miało rangę civitas (Troesmensium).

Być może, że pozostałością jakichś wcześniejszych prób zorganizowania prowincji według systemu civitates są vici zwłaszcza w Mezji Dolnej, co do pewnego stopnia jest nawet specyfiką tej prowincji.

status municipium	Ostrite Mogili

Niektóre z nich otrzymały z czasem status municipium (Noviodunum, Ostrite Mogili, Ostrov), inne zachowały pierwotną strukturę.
Najbardziej charakterystyczne są vici Quintionis i Secundini z terenów Dobrudży, położone na terenie miasta Histrii i zamieszkałe przez osadników grupujących weteranów, innych obywateli rzymskich i trackich Bessów lub Lajów (veterani et cives Romani et Bessi consistentes - v. Quintionis, lub cives Romani et Lai consistentes - v. Secundini). Właśnie to połączenie stanowi o specyfice obydwu vici. Bessi i Lai to plemiona trackie, które przesiedlono u schyłku starej ery, obok wspomnianych wyżej Ausdecenses, na terytorium Mezji (Dolnej). Niewykluczone, że początkowo i one, podobnie jak Ausdecenses, zorganizowane były w formie jednej lub dwóch civitates. Wobec intensywnego napływu osadników rzymskich struktura ta mogła okazać się nietrwała. Stosunkowo bogata dokumentacja epigraficzna pozwala wniknąć w specyfikę relacji między obywatelami rzymskimi a Bessi i Lai: i jedni i drudzy dostarczali kandydatów na urzędy, przy czym stanowisko kwestora, odpowiedzialnego za finanse, było niedostępne dla peregrynów, czyli wolnych ludzi bez obywatelstwa rzymskiego.

Poza vici Secundini i Quintionis dualizm etniczny cives Romani et Bessi consistentes spotykamy także w vicus Ulmetum, który administracyjnie podlegał civitas Capidavensis, oraz  cives et Lai consistentes  w vicus Turris Muca(poris ?) na terytorium Tomis.

Na obszarze Dobrudży poświadczone są jeszcze inne vici, przyporządkowane administracyjnie różnym miastom. Na terytorium Capidavy zlokalizowany był vicus Scenopensis oraz vicus HI…(dz. Dorobanţul), na terytorium Tomis vicus Clementianensis (dziś Mihail Kogălniceanu) i vicus Narcissiani oraz bliżej nieokreślony vicus S.C…IA (dziś Palazu).  W okolicach Histrii poświadczone są vici Celeris i Buteridavensis. Na północ od Kapidawy znajdował się vicus Vergobrittiani (Gîrliciu ?), którego nazwa wskazuje wyraźnie na ślady osadnictwa celtyckiego. W okolicy dzisiejszej miejscowości Medgidia zlokalizowano vicus I Urb…, zamieszkały przez cives Romani consistentes. Z północnej Dobrudży pochodzą dane o vicus Petra (dziś Camena) i  vicus Novus  (Babadag), którego mieszkańcy określili się jako c(ives) R(omani) v(eterani) et viconovenses.  Pod ostatnim terminem należy rozumieć miejscową ludność tracką, mieszkającą z obywatelami rzymskimi.

Z okolic Noviodunum pochodzą informacje o dwóch vici: jeden, o niezachowanej nazwie,  najprawdopodobniej na terenie dzisiejszej wsi Niculiţel (?), drugi natomiast, w pobliżu miejscowości Independenţa, określony został w źródłach jako vicus classicorum, którego mieszkańcami byli cives Romani consistentes. Niewątpliwie status vicus przypisać należy, przed uzyskaniem praw municypalnych, także Troesmis, niewykluczone, że stolicy civitas Troesmensium.

Poza Dobrudżą informacje o vici są nader skąpe. Wymienić przede wszystkim należy te, które zostały zlokalizowane w zachodniej części Mezji Dolnej:  vicus Trullensium, w pobliżu dzisiejszej wsi Kunino, w górnym biegu rzeki Iskâr, vicus Tautiomosis na terenie obecnej miejscowości Krivodol, na czele którego stał Aureliusz Wiktorinus, syn Wiktora, princeps vici, vicus Vorovum minor (dziś Krawoder) czy vicus Siamus (dziś Kadim nad Dunajem, na zachód od Oescus). Nie zawsze jesteśmy w stanie określić rzeczywisty status vici, niemniej nie ulega wątpliwości, że w warunkach prowincji Mezji były one miejscem, środowiskiem, w którym ludność miejscowa, tracka, mieszała się z napływową, pochodzącą z różnych części Imperium Romanum. Niewykluczone też, że niektóre z nich były echem wcześniejszego (tj. z początków panowania rzymskiego) podziału prowincji na territoria civitatium.

Bibliografia

- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- A. Barnea, Municipium Noviodunum. Nouvelles données épigraphiques, Dacia 32, 1988, 53-60
- I. Barnea, R. Vulpe, Din Istoria Dobrogei, II. Romanii la Dunărea de Jos,  Bucureşti 1968
- E. Doruţiu-Boilă, Castra legionis V Macedonicae und Municipium Troesmense, Dacia 16, 1972, 133-144
- E. Doruţiu-Boilă, Territoriul militar al legiunii V Macedonica la Dunărea de Jos, Studii şi Cercetări de Istorie Veche 23, 1972, 45-62
- Gr. Florescu, R. Florescu, P. Diaconu, Capidava, Bucureşti 1958
- B. Gerov, Beiträge zur Geschichte der römischen Provinzen Moesien und Thrakien. Gesammelte Aufsätze, Amsterdam 1980
- B. Gerov, Landownership in Roman Thracia and Moesia (1st-3rd century), Amsterdam 1988
- J. Kolendo, Miasta i terytoria plemienne w prowincji Mezji Dolnej w okresie wczesnego Cesarstwa, w: Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach Imperium, Wrocław 1976, 45-68
- J. Kolendo, La relation ville/campagne dans les provinces danubiennes. Réalité et son reflet dans la mentalité, Ländliche Besiedlung und Landwirtschaft in den Rhein-Donau-Provinzen des Römischen Reiches, Passau (= Passauer Schriften zur Archäologie 2)
- S. Lambrino, Le vicus Quintionis et le vicus Secundini, Mélanges Marouzeau, Paris 1948, 320-346
- S. Lambrino, Traces épigraphiques de centuriation romaine en Scythie Mineure (Roumanie), [w:] Hommages à Albert Grenier, Bruxelles 1962, 934-939
- M. Mirković, Einheimische Bevölkerung und römische Städte in der Provinz Obermösien, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II 6, Berlin-New York 1977, 811 - 848
- A. Mócsy, Gesellschaft und Romanisation in der römischen Provinz Moesia Superior, Budapest 1970
- A. Mócsy, Pannonia and Upper Moesia, London-Boston 1974
- L. Mrozewicz, Rozwój ustroju municypalnego a postępy romanizacji w Mezji Dolnej, Poznań 1982
- L. Mrozewicz, Arystokracja municypalna w rzymskich prowincjach nad Renem i Dunajem, Poznań 1989
- L. Mrozewicz, Die Veteranen in den Munizipalräten an Rhein und Donau zur Hohen Kaiserzeit (I.-III. Jahrhundert), Eos 77, 1989, 65-80
- M. Munteanu, Cu privire la organizarea săteşti din Dobrogea romană, Pontica 4, 1971, 125-136
- V. Pârvan, Începuturile vieţii romane la gurile Dunării, Bucureşti² 1974
- A.G. Poulter, Rural Communities (Vici and komai) and Their Role in the Organization of the Limes of Moesia Inferior, Roman Frontier Studies 1979 (= British Archaeological Reports. Intern. Series 71 III), Oxford 1980, 729 -743
- A. Suceveanu, M. Zahariade, Un nouveau ‘vicus’ sur la territoire de la Dobroudja romaine, Dacia 30, 1986, 109-120
- A. Suceveanu, A. Barnea, La Dobroudja romaine, Bucarest 1991
- I. Velkov, Vicus Trullensium, [w:] Studia in honorem D. Dečev, Sofia 1958, 556-557
- V. Velkov, Kam voprosa za agrarnite otnošenija v Mizija pres II V. na n.e., Arheologija 4, 1962, 31-34
- V. Velkov, Roman Cities in Bulgaria. Collected Studies, Amsterdam 1980
- V. Velkov, Civitas Bessica Diniscorta in Moesia Inferior, Studia in honorem B. Gerov, Sofia 1990, 253-258
- F. Vittinghof, Die Bedeutung der Legionslager für die Entstehung der römischen Städte an der Donau und in Dakien, Festschrift R. Jankuhn, Neumünster 1968, 132-142
- F. Vittinghoff, Die rechtliche und soziale Stellung der canabae legionis und die Herkunftangabe castris, Chiron 1, 1971, 301-308
- F. Vittinghof, Zur römischen Municipalisierung des lateinischen Donau-Balkanraumes. Methodische Bemerkungen, Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, II 6, Berlin-New York 1977, 3-51
- R. Vulpe, Canabenses şi Troesmenses, Studii şi Cercetări de Istorie Veche 4, 1953, 557-582
- R. Vulpe, Colonies et municipes de la Mésie Inférieure, w: idem, Studia Thracologica, Bucureşti 1976, 289-314
- E. Zah, A. Suceveanu, Bessi consistentes, Studii şi Cercetări de Istorie Veche 22, 2, 1971, 567-578

Mieszkańcy

Kwestia określenia mieszkańców civitates w Mezji Górnej (Moesia superior) i Dolnej (Moesia inferior) zajmuje istotne miejsce we wszelkich badaniach, dotyczących stosunków etnicznych w prowincjach, jak i generalnie relacji ludności pochodzenia miejscowego z osadnikami rzymskimi. Niestety, źródła, jakim dysponujemy w tej materii, są więcej niż skąpe. W zasadzie pozwalają one tylko na zbiorowe, tj. etniczne określenie mieszkańców: civitas Moesiae (Moesi), civitas Treballiae (Triballi), civitas Ausdecensium (Ausdecenses), Bessi consistentes, Lai consistentes, Tricornenses, Daci, Thraces. Nazwy te uzmysławiają nam bogactwo stosunków plemiennych na interesującym nas obszarze, ale nie pozwalają na żadne wnioski szczegółowe, tj. jednostkowe. Wynikać to może również i z faktu, że mieszkańcy prowincji w okresie późniejszym, tj. po utrwaleniu się struktur rzymskich, nie identyfikowali miejsca swego pochodzenia („małej ojczyzny”) z civitas, lecz raczej z konkretną miejscowością: miastem (colonia , municipium) i wsią (vicus ), z której pochodzili. Można więc założyć, że te vici, które nie znajdowały się na terytorium miasta rangi municipium czy kolonii (territorium municipale lub coloniae), wchodziły w skład którejś z civitas. Pozwala to uznać, w pewnym przynajmniej zakresie, że mieszkańcy owych vici stanowili część struktury demograficznej civitates.

Również i tutaj zacząć musimy od określeń zbiorowych, utworzonych tym razem od oznaczeń toponimicznych, jak  vicani Viconovenses (od vicus Novus), vicani  Petrenses (od vicus Petra),  vicani Trullenses (od vicus Trullensium), Troesmenses czy po prostu vicani. W parze z nimi idą niekiedy określenia „zawodowe”, jak np. vicus Classicorum czy też, w jakiejś mierze, weterani (veterani). Oczywiście obrazu tego dopełniają osadnicy z obywatelstwem rzymskim (cives Romani consistentes), występujący czy to oddzielnie, czy też w połączeniu z innymi grupami. W ostatnim przypadku mamy do czynienia z wyraźnym podkreśleniem pozycji prawnej i politycznej posiadaczy obywatelstwa rzymskiego (civitas Romana), bo  przecież  pod pojęciem veterani czy  - na przykład  - Troesmenses kryli się również obywatele rzymscy.  Nie możemy także wykluczyć myślenia odwrotnego: byli żołnierze (veterani), obywatele rzymscy, z całą pewnością pragnęli zaznaczyć swoją odrębność (wyższość?) właśnie w otoczeniu cives Romani.

W przypadku vici źródła dostarczają nam też informacji o konkretnych osobach. I co ważne, w grę wchodzą osoby miejscowego pochodzenia, które nie zawsze dysponowały statusem obywatela rzymskiego, lub też nabyły go niedawno. Najbardziej instruktywnie jawią nam się vici z terenów Dobrudży , pokazujące wyraźną koegzystencję ludności  miejscowej o statusie peregrynalnym z obywatelami rzymskimi. Wśród imion rzymskich pojawiają się typowo trackie, takie jak Derzenus Aulupori (filius), Bizienis, Durisses Bithi (filius), Genicius Brini (filius), Dotu Zinebti (filius), Mucatralus Doli (filius), Valerius Cutiunis (filius), Derzenus Biti (filius), Artemias Discoridentis (filius), Valerius Cosenis (filius) i szereg innych.

Niewątpliwie też z miejscowych plemion (tj. z obszaru obu Mezji) zaciągano rekruta do wojsk pomocniczych. Najlepszym dowodem tego są oczywiście dyplomy wojskowe, podające zarówno imiona odchodzących w stan spoczynku żołnierzy, jak i nierzadko ich rodzin (legalizowanych dyplomem). Z Mezji Górnej klasycznym przypadkiem jest Doroturma Dotochae fil(ia) Tricorn(ensi), a więc z plemienia Tricornenses. Innym przykładem może być Bithus Solae f(ilius) Bessus ze słynnego dyplomu z Palamarcia (Moesia Inferior), choć nie sposób jednoznacznie rozstrzygnąć, czy wywodził się z grona Bessów osiadłych w Dobrudży, czy też z Rodopów. Fakt znalezienia dyplomu w północnej Bułgarii oraz jego data (13 XI 140 r.) czyni pierwszą możliwość prawdopodobniejszą. Również Seuthus […]is f(ilius) Scaen(us), występujący w dyplomie z czasów Domicjana, mógł wywodzić się z  miejscowego, tj. zamieszkującego w Mezji Dolnej, plemienia Skaioi, którego siedziby lokalizuje się nad Dunajem na zachód od Novae. Nie można jednak wykluczyć, że Seuthus przywędrował znad Propontydy,  gdzie także poświadczone jest plemię  Skaioi.

Nie ma jednak wątpliwości, że miejscowe plemiona wchodziły w interakcję z napływającymi osadnikami rzymskimi. Przez to zaś, w mniejszym bądź większym zakresie, współtworzyły nową warstwę, demograficznie określaną nazwą prowincji.

W tym kontekście na uwagę zasługuje lista pretorianów z roku 241, zawierająca aż 16 imion żołnierzy pochodzących z regio (= civitas ?) Dimensis. Wśród nich jeden nosił imię rodowe (gentilicium) Iulius, sześciu Aurelius, z typowo rzymskich pojawia się jeszcze (w jednym przypadku) imię rodowe Sulpicius. Pozostałe zdradzają proweniencję tracką. Napis jest znakomitym świadectwem głębokich procesów romanizacyjnych, jak również pokazuje, że dla mieszkańców Mezji Górnej i Dolnej  służba wojskowa stała się jedną z najpewniejszych dróg uzyskania awansu społecznego. Zdaniem B. Gerova żołnierze ci, pochodzenia miejscowego, przed przejściem do oddziałów pretoriańskich w Rzymie służyli w legionie I Italskim w Novae .

Antonius Paterio, żołnierz X kohorty pretoriańskiej, pochodził z  vicus C[e]niscus na terytorium Ratiarii w Mezji Górnej, Aureliusz syn Mukkoniusza (Aurelius Mucconi), określający siebie terminem Mezyjczyk (civis Mesacus – sic!) podał, że jego rodzinną miejscowością jest  vicus Pereprus na terytorium Melty (? – civis Meletinus).

Mimo wszystko informacje o mieszkańcach vici są skąpe, można powiedzieć: przypadkowo wyrwane z kontekstu demograficznego, obejmującego przecież kilka stuleci. Dają jednak dowód, i to bardzo interesujący, mieszania się, niczym w tyglu, ludności miejscowej z osadnikami napływającymi z całego Imperium. W ten sposób tworzyła się warstwa mieszkańców, którzy, niezależnie od przynależności etnicznej, swoją tożsamość grupową łączyli z terytorium, tj. prowincją. Doskonałym tego przykładem są przytoczone wyżej takie określenia, jak Moesiacus czy civis Moesiacus.

Bibliografia

- I. Barnea, R. Vulpe, Din Istoria Dobrogei, II. Romanii la Dunărea de Jos, Bucureşti 1968
- M. Bărbulescu, Viaţa rurală în Dobrogea romană (sec. I-III p. Chr.), Constanţa 2001
- B. Gerov, Romanizmat meždu Dunava i Balkana ot Hadrian do Konstantin Veliki, Godišnik na Sofijskija Universitet, Filologičeski Fakultet XLVIII 1952/1953
- B. Gerov, Beiträge zur Geschichte der römischen Provinzen Moesien und Thrakien. Gesammelte Aufsätze, Amsterdam 1980
- B. Gerov, Landownership in Roman Thracia and Moesia (1st-3rd century), Amsterdam 1988
- J. Kolendo, Témoignages épigraphiques de deux opérations de bornage de territoires en Mésie Inférieure, Archeologia 26, 1975, 83-94
- J. Kolendo, Miasta i terytoria plemienne w prowincji Mezji Dolnej w okresie wczesnego Cesarstwa, w: Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach Imperium, Wrocław 1976, 45-68
- J. Kolendo, La relation ville/campagne dans les provinces danubiennes. Réalité et son reflet dans la mentalité, Ländliche Besiedlung und Landwirtschaft in den Rhein-Donau-Provinzen des Römischen Reiches, Passau (= Passauer Schriften zur Archäologie 2)
- S. Lambrino, Le vicus Quintionis et le vicus Secundini, Mélanges Marouzeau, Paris 1948, 320-346
-M. Mirković, Einheimische Bevölkerung und römische Städte in der Provinz Obermösien, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II 6, Berlin-New York 1977, 811 - 848
-A. Mócsy, Gesellschaft und Romanisation in der römischen Provinz Moesia Superior, Budapest 1970
- A. Mócsy, Pannonia and Upper Moesia, London-Boston 1974
- L. Mrozewicz, Rozwój ustroju municypalnego a postępy romanizacji w Mezji Dolnej, Poznań 1982
- L. Mrozewicz, Arystokracja municypalna w rzymskich prowincjach nad Renem i Dunajem, Poznań 1989
- L. Mrozewicz, Legioniści Mezyjscy w I wieku po Chrystusie [Mösische Legionäre im 1. Jh. nach Christus], Poznań 1995
- C.C. Petolescu, A.T. Popescu, Ein neues Militärdiplom für die Provinz Moesia Inferior (w druku)
-A.G. Poulter, Rural Communities (Vici and komai) and Their Role in the Organization of the Limes of Moesia Inferior, Roman Frontier Studies 1979 (= British Archaeological Reports. Intern. Series 71 III), Oxford 1980, 729 -743
- A. Suceveanu, M. Zahariade, Un nouveau ‘vicus’ sur la territoire de la Dobroudja romaine, Dacia 30, 1986, 109-120
- A. Suceveanu, A. Barnea, La Dobroudja romaine, Bucarest 1991
- V. Velkov, Iz istorii nižnedunajskogo limesa v konce I v. n.e., Vestnik Drevnej Istorii 1961, 2, 69-82
- V. Velkov, Roman Cities in Bulgaria. Collected Studies, Amsterdam 1980
- V. Velkov, Civitas Bessica Diniscorta in Moesia Inferior, Studia in honorem B. Gerov, Sofia 1990, 253-258
- R. Vulpe, Canabenses şi Troesmenses, Studii şi Cercetări de Istorie Veche 4, 1953, 557-582
- R. Vulpe, Colonies et municipes de la Mésie Inférieure, w: idem, Studia Thracologica, Bucureşti 1976, 289-314
- E. Zah, A. Suceveanu, Bessi consistentes, Studii şi Cercetări de Istorie Veche 22, 2, 1971, 567-578

Kulty religijne w mezyjskich civitates

Podsumowanie